Климаттың өзгеруі қазіргі заманның ең үлкен қауіптерінің біріне айналды. Көміртегі шығарындыларының арта түсуі бұл процесті мейлінше тезірек шешуге итермеледі. Париж келісіміне қол қойылған 2015 жылдан бастап халықаралық қауымдастық парниктік газ шығарындыларын азайту жолдарын белсенді түрде іздестіруде. Бұл туралы ranking.kz сайты жазды.
Бүгінде Қазақстанды қоса алғанда 194 ел көміртегі ізін азайту бойынша міндеттемелер қабылдады. Бұл тұрғыда атом энергетикасы климаттық мақсаттарға жетудің және тұрақты дамуға көшудің маңызды құралы екені сөзсіз.
Энергетика секторының көмірқышқыл газ шығарындылары барлық жаһандық шығарындылардың 40% – дан астамын құрайды. Демек, климаттың өзгеруімен күресу үшін ең өзекті мәселелердің бірі болып қала бермек.
Көміртегі шығарындыларының негізгі көздеріне мыналар жатады:
Көмір
Көміртекті көп қажет ететін энергия көздерінің бірі, киловатт-сағатына (г/кВт•сағ) 800-1000 грамм көміртегі шығарындыларын тудырады. Көмір электр энергиясының маңызды көзі болып қала берсе де, оның қоршаған ортаға кері әсері балама іздеу қажеттілігін тудырады.
Табиғи газ
Оның көміртегі ізі 400-500 г/кВт•сағ болса да, өндіру және тасымалдау кезінде метанның ағуы жалпы теріс климаттық әсерді арттырады.
Жаңартылатын энергия көздері
Күн және жел энергиясы айтарлықтай аз көміртекті қажет етеді, олардағы шығарындылар сәйкесінше 20-50 және 11-12 г/кВт•сағ құрайды. Дегенмен, ауа-райына тәуелділік және резервтік қуаттарды құру қажеттілігі көміртегі ізін арттыруы мүмкін.
Атом энергетикасы
Атом электр станцияларының көміртегі шығарындылары небәрі 5,1–6,4 г/кВт•сағ құрайды. Демек бұл атом энергетикасын электр энергиясын өндірудің экологиялық таза әдістерінің бірі. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, атом энергетикасының даму деңгейі жоғары елдерде көміртегі шығарындыларының көлемі айтарлықтай аз. Мысалы, атом станцияларында электр энергиясының шамамен 65% -ы өндірілетін Францияда әлемдегі ең төменгі көміртегі шығарындылары небәрі 56 г/кВт•сағ. Бұл елдің энергия балансындағы Атом энергиясының үлесінің артуы көміртегі шығарындыларын айтарлықтай төмендетуі мүмкін екенін көрсетеді. 2023 жылы COP-28 конференциясында 20 ел, соның ішінде АҚШ пен Франция 2050 жылға қарай Атом генерациясының қуатын үш есе арттыру туралы Декларацияға қол қойды. Еуропарламент атом энергиясын “жасыл” энергия таксономиясына қосуға дауыс берді. Бұл Еуропа мен әлемде атом энергетикасының дамуына жаңа перспективалар ашады. Уранның үлкен қорлары мен атом энергетикасында тәжірибесі бар Қазақстан атом энергиясын көміртегі шығарындыларын азайтудың негізгі құралдарының бірі ретінде пайдалану үшін барлық мүмкіндіктерге ие.
Енді әлемдік тәжірибені мысалдармен қарастырайық.
Франция
Франция көміртегі шығарындыларын азайту үшін атом энергетикасын сәтті пайдаланудың жарқын мысалы болып отыр. 1970 жылдары атом энергетикасының белсенді дамуы нәтижесінде бұл ел өзінің электр энергиясының шамамен 65% атом электр станциялары арқылы қамтамасыз ете алды. Бұл шешім Францияны әлемдегі таза энергия өндірісінің көшбасшыларының біріне айналдырып, көміртегі шығарындыларының айтарлықтай төмендеуіне ықпал етті. Мәліметтерге сәйкес, 1970 жылдары Францияның ЖІӨ жылына орта есеппен 5% – ға өсті. Бұл жаңа технологиялар мен энергетикалық шешімдердің енгізілуіне қарамастан, қарқынды экономикалық өсуді көрсетеді. Сонымен қатар, жан басына шаққандағы көміртегі шығарындылары 1970 жылдан бері шамамен 40% – ға төмендеді. Бұл атом энергетикасына көшудің және энергияны пайдалану тиімділігінің артуының нәтижесі. Экономикалық өсу мен көміртегі шығарындыларын азайтудың бұл үйлесімі Францияны атом энергетикасын енгізу арқылы тұрақты дамуға қалай қол жеткізуге болатынын көрсетті.
АҚШ
COP-28-ге қол қойылған декларацияға сәйкес, АҚШ энергетикалық тәуелсіздікке қол жеткізу және көміртегі шығарындыларын азайту үшін осы саланың маңыздылығын түсіне отырып, атом энергетикасын дамытуға қайта назар аударады. Соңғы онжылдықтарда американдық атом энергетикасы әртүрлі қиындықтарға тап болды. Қолданыстағы реакторлардың тозығы жетіп, қоғам Атомды теріс қабылдай бастады. Алайда, тұрақты энергетикалық болашақтың қажеттілігін түсіну және декарбонизацияға деген ұмтылыс елдегі атом энергетикасы үшін жаңа көкжиектерге жетудің жолын ашты. АҚШ Энергетика министрлігі (DOE) шағын модульдік реакторлар (SMR) сияқты жаңа технологиялардың дамуын белсенді қолдады. Бұл реакторлар аймақтың қажеттіліктеріне байланысты қауіпсіздікті, модульділікті және икемді орналастыру мүмкіндігін қоса алғанда, бірқатар артықшылықтарды ұсынды. Doe өзінің стратегияларының бір бөлігі ретінде SMR сенімді және таза энергиямен қамтамасыз етудің негізгі элементтеріне айналуы мүмкін екенін атап көрсетед. Бұл, әсіресе, климат пен тұрақтылық мақсаттарына жету үшін маңызды. АҚШ-тағы атом энергетикасына қайта оралу энергияға тәуелсіздікті нығайту қажеттілігімен де тығыз байланысты ұғым. Өткен мысалдарға сүйене отырып, ел атом саласындағы позициясын әлсіреткен кездегімен салыстыра отырып, саясаткерлер мен сарапшылардың жаңа буыны атом энергетикасы импортталатын қазба отындарына тәуелділікті айтарлықтай төмендетуі мүмкін екенін мойындайды. Нәтижесінде, АҚШ атом генерациясының қуатын арттырып қана қоймай, жаһандық атом энергетикасында көшбасшылықты қалпына келтіруге тырысты. Осылайша энергетикалық қауіпсіздік пен халықаралық климаттық міндеттемелерді қолдауды қамтамасыз етті.
Германия
Германия халқы атом энергетикасынан толық бас тартуға ұмтылып, бұл шешімді көптеген сарапшылар асығыс және стратегиялық тұрғыдан тиімсіз деп қабылдады. 2011 жылғы Фукусима апатынан кейін Германия 2022 жылға қарай атом электр станцияларын жабу туралы шешім қабылдады. Дегенмен, олар сол кезде елдің көміртекті электр энергиясының едәуір бөлігін қамтамасыз етті. Оның орнына ел жел мен күн сияқты жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды белсенді түрде дамыта бастады. Алайда, энергетикалық стратегияның бұл күрт өзгеруі бірқатар қиындықтарға әкелді. Біріншіден, жаңартылатын көздерге көшу үшін энергиямен жабдықтау қоры тұрақсыз жұмыс істеді. ЖЭК нысандарының электр энергиясын өндірудегі уақытша олқылықтар Германияны көмір мен табиғи газға көбірек сенуге мәжбүр етті. Бұл өз кезегінде көміртегі шығарындыларын арттырды. Тиісті ауысу жоспарынсыз атом энергетикасынан асығыс бас тарту елдің, климаттың өзгеруімен күресудің қуатты құралын жоғалтты.
Оңтүстік Африка (4,4%) және Үндістан (3,1%) сияқты атом энергиясының үлесі аз елдерде CO₂ шығарындыларының көлемі айтарлықтай болып қала берді. Сәйкесінше шамамен 707 және 713 г/кВт•сағ. Шығарындыларды едәуір азайту үшін энергетиканың барлық секторларын декарбонизациялау қажет. Алайда қазіргі уақытта көптеген себептерге байланысты электр энергетикасына көп көңіл бөлінеді.
Біріншіден, электр энергетикасы секторын декарбонизациялау оңай. Өйткені Атом энергиясы сияқты төмен көміртекті түрлерді пайдалану мүмкіндігі бар.
Екіншіден, электр энергиясы түпкілікті тұтыну кезеңінде таза. Оның екі негізгі артықшылығы бар — Қалалық жерлерде ауа сапасын жақсарту және шығарындыларды реттеуді жеңілдету үшін орталықтандыру.
Үшіншіден, электр энергиясын өндіру көмертегі шығарындыларының қарқынды көзі болып табылады. Соңғы энергия тұтынудың шамамен 20% – ы ғана электр энергиясына тиесілі болса да, оны өндіру энергиямен байланысты барлық шығарындылардың 40% – дан астамына жауап береді.
Қазақстан үшін төмен көміртекті энергия көздеріне көшу барынша өзекті екенін аталған елдердің көрсеткішінен байқауға боларлық. Еліміз бүгінде парниктік газ шығарындыларының ең көп көлемі бойынша әлемде екінші орында. 2023 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстан шығарындыларының көлемі 821 г/кВт•сағ құрады. Себебі елдегі электр энергиясының 77% – дан астамы көмірмен жұмыс істейді. Парниктік газ шығарындыларының мұндай көлемін тек төмен көміртекті энергия көздерін пайдалану арқылы азайтуға болады. Біздің жағдайда бұл атом электр станциясын (атом электр станциясын) енгізуді талап етеді. Ол үшін Қазақстанда барлық алғышарттар бар. Ел табиғи уранның барлық қорлары бойынша әлемде екінші орында. Жыл сайын әлемдік атом энергетикасына қажеттіліктің 40% – ға жуығын орындай алады. Әлемдегі әрбір үшінші ядролық реактор қазақстандық уранның күшімен жұмыс істейді.
Елімізде “Қазатомөнеркәсіп” Ұлттық атом компаниясы бар. “Қазатомөнеркәсіп” құрылымында “Үлба-ТВС” ЖШС зауыты өз жұмысын бастады. Ол 2021 жылдың қараша айында ТВС өндіру технологиясының иесі — framatome француз компаниясы тарапынан сертификаттаудан өткеннен кейін өнімнің түпкілікті тұтынушысы — CGNPC Қытай ядролық корпорациясынан сертификатталған ядролық отын жеткізушісі ретінде танылды.
“Үлбі-ТВС” зауыты Қазақстанға жылу бөлетін жинақтарды, яғни АЭС үшін дайын ядролық отынды әлемдік жеткізушілердің шектеулі тобына кіруге мүмкіндік берді.
Бұл атом электр станциялары үшін Қазақстандағы жалғыз ядролық отын өндірісі. “Қазатомөнеркәсіптің” негізгі клиенттері — АЭС операторлары, ал оның өнімдерінің негізгі экспорттық нарықтары — Қытай, Оңтүстік және Шығыс Азия, Солтүстік Америка және Еуропа. Осылайша, Қазақстанда атом электр станциясының әлеуетті іске қосылуы туралы айтатын болсақ, “Қазатомөнеркәсіп” өндірістің жылдық көлемін негізге ала отырып, атом электр станциясының қажеттілігін қамтамасыз ету үшін жеткілікті уран ресурстарына ие.
Барлық факторларды ескере отырып, Атом энергиясы климаттың өзгеруімен күресудің және көміртегі шығарындыларын азайтудың маңызды құралы екенін айттық. Көміртегі ізін азайту үшін атом энергиясын пайдаланудың табысты мысалдарын көрсеткен халықаралық тәжірибе Қазақстан үшін бағдар бола алады.
Елімізде жаңа атом электр станцияларының құрылысы көміртегі шығарындыларын азайтып қана қоймайды, сонымен қатар энергетикалық қауіпсіздікті, экономикалық өсуді және халықтың өмір сүру сапасын жақсартуды қамтамасыз етеді.