Үш аптадан бері судың ішінде алма ағашы мен жүзімнің 200-ден астам сұрыбы тұр, оларды бақша иелері Қайрат Кәрімов пен Роза Өмірзақова Оралда өнеркәсіптік бау-бақшаны жандандыру үшін өсіріп, сынап көрді. Бағбандардың өздері осы бірегей ағаштарды құтқаруға тырысуда – қайықпен бақшада жүзіп, баға жетпес генофондты сақтау үшін бұтақтарын кесіп тастап жатыр.
Қазақстандық ғалымдар дабыл қағуда, дәл қазір бұл бақшаны Каримовпен бірге жергілікті билік-әкімдіктер, ауыл шаруашылығы саласының мамандары құтқаруға тиіс. Бұл туралы uralskweek.kz сайты жазады.
Ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты, профессор, «Интенсивті бақ» Қазақстан-Нидерланды орталығының басшысы Гүлфаридат Кәмпитова екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің генофондына ерекше назар аударылғанын айтады. Тіпті қатал соғыс уақытында да ғылыми жұмыс жалғасты, селекционерлер құрылған жеміс ағаштарының генофондын сақтап қалды. Ал қазір біздің қоғам мен мемлекеттің басты міндеті – Қайрат Кәрімов өз қолымен жұбайымен жасаған баға жетпес байлықты сақтау.
-Көптеген жылдар бойы Қайрат Кәрімов жеміс дақылдарын сорттық зерттеу және алма ағашының сорттық-тамыр комбинацияларын таңдау бойынша ауқымды өндірістік және ғылыми жұмыс жүргізіп келеді. Бұл жұмыстардың барлығы өз еліне, жеріне деген сүйіспеншілікпен, ынта-жігермен жүзеге асырылады. Осы жағдайдағы ең бастысы-ол өз ісіне сенеді, өз ісін жақсы көреді және Батыс Қазақстанның ғана емес, бүкіл елдің бау-бақшасын жандандырғысы келеді. Менің ойымша, оның жұмысының бірегейлігі – бұл адамның барлық істеріне деген сүйіспеншілік, – дейді Гүлфаридат Кәмпитова.
Ғалымның айтуынша, Кәрімовтың коллекциялық питомнигінде посткеңестік кеңістікте теңдесі жоқ ең құнды жеміс дақылдарының гендік қоры жинақталған.
Орал селекционері құрған, алма ағашының 200-ден астам сорттарынан, алма ағашының вегетативті-көбейтілетін клондық тамыр сабақтарының 80 түрінен, жүзімнің 200-ден астам сорттары мен гибридті түрлерінен тұратын топтама тек БҚО-да ғана емес, сонымен қатар қатал континенттік жағдайлары бар ҚР басқа өңірлерінде де өнеркәсіптік бау-бақшаны дамыту үшін өте маңызды. Бау – бақшаны қалпына келтіру және одан әрі дамыту мұндай коллекциялық питомниктерсіз мүмкін емес-көбейту үшін сорттық материал алу көздері.
Гүлфаридат Кәмпитова Каспий теңізіне іргелес аумақтардың негізгі бөлігі қолайсыз табиғи-экологиялық аймақта екенін ескерсек, экологиялық бағдарламаларды жүзеге асырудағы маңызды бағыттардың бірі осы өңірлерде бау-бақшаны ғылыми негізделген дамыту болып табылатынын атап өтті.
– Батыс өңір сияқты қолайсыз топырақ-климаттық аймақтарда бау — бақша плантацияларын құру перспективада халықтың витаминдік өнімдермен өзін-өзі қамтамасыз ету мәселесін шешуге, ал жекелеген жоғары бейімделгіш дақылдар бойынша-оларды өнеркәсіптік өсіруді жолға қоюға ықпал етуі мүмкін. Сонымен қатар, Интродукция және сортты зерттеу мәселелері, сондай-ақ олардың бейімделуіне және ықтимал өнімділігіне ықпал ететін жеміс өсімдіктеріне күтім жасаудың агротехникалық әдістерін әзірлеу маңызды. Қайрат Кәрімов өз бақшасымен осы мәселелерді шешуге көмектесе алады, БҚО билігі оған дәл қазір сортты алма мен жүзімнің бірегей үлгілерін құтқаруға көмектесуі тиіс, – деп қорытындылады профессор, «Интенсивті бақ»Қазақстан-Нидерланды орталығының басшысы.
Ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты, ғалым-селекционер Евгений Сальников ХХ ғасырда Орал маңында өнеркәсіптік ауқымда алма өсірілгенін атап өтті. Олар тек өңірде ғана емес, Қазақстаннан тыс жерлерде де жоғары бағаланды. Кеңес Одағы құлағаннан кейін бақтар қаңырап бос қалды, қурап кетті.
Ғалым Қайрат Кәрімовтің жұбайы Роза Өмірзақовамен бірге БҚО-да алма ағаштарының бірегей сорттары жиналған балабақша-питомникті нөлден бастап құрғанына қуанышты, олардың көпшілігі Кеңес заманында облыстық ауылшаруашылық тәжірибе станциясында зерттелген.
«Мен жеміс-жидек және жүзім шаруашылығы институтында 37 жыл жұмыс істедім, дәл осы «Помологиялық БАҚ» бөлімінде, 1933 жылдан бастап жеміс-жидек селекциясы және жеміс-жидек дақылдарының сорттарын жинау жүргізілді. 1959 жылы помологиялық бақта алма, алмұрт және басқа да жеміс ағаштарының 800 сорттары болды, 1989 жылы жеміс – жидек және жүзім шаруашылығы институтында жеміс-жидек дақылдарының 4000 сорттары болды, оның ішінде 2000-тек сортты алма ағаштары, будандар және жабайы алма түрлері. Қазір алма ағаштарының көптеген сорттары тек қағаз жүзінде қалды, сондықтан біздің еліміздегі бақтарды жандандыратын Қайрат Каримов сияқты селекционерлерге қолдау көрсету керек», – дейді Евгений Сальников.
Оның айтуынша, Қайрат Каримовтан басқа, мұндай деңгейде, өкінішке орай, соңғы онжылдықтарда Қазақстанда жеміс ағаштарының генофондын құрумен ешкім айналысқан жоқ. БҚО-дағы апатты су тасқыны өз бақшасында Орал ғалым-селекционері жинаған генофондтың бар екендігіне күмән келтіреді.
Евгений Сальников Алматы агроуниверситетімен бірлесіп, Оралдағы балабақша-питомникті қолдау бойынша іс-шараларды пысықтап жатқанын мәлімдейді. Ғалымдар Кәрімов бағында өмір сүретін сортты алма ағаштарын басқа Бақтарда – Орал маңында, көрші аймақтарда көбейту үшін бар күш-жігерін салуға дайын.
Ғалым әріптесі Гүлфаридат Амановамен ынтымақтасады-мемлекеттік деңгейде БҚО-да Исаев атындағы балабақша-питомникті құтқаруға көмек ұйымдастыру мәселесін шешу қажет.
«Самал 3» саяжайында, Орал маңында, Шаған өзенінің жағасында орналасқан БАҚ иесінің өзі мұндай ауқымды және ұзақ су тасқынына дайын емес екенін ашық айтады. Бұрын Шаған да төгілген, бірақ су тасқыны шыңына жеткен су бақшада тізе үстінде тұрған. Енді бақтағы су-адам өсуінен жоғары, барлық ағаштар суда тұрады. Қайрат Кәрімов өз бақшасында жұбайымен бірге тек қайықпен жүреді.
Күндер бойы олар алма ағаштарының кесінділерін дайындайды-олар ең құнды сортты жеміс ағаштарын сақтайды.
Селекционер алма ағаштары жасына, сортына, су басқан кездегі ауа температурасына және басқа да көптеген факторларға байланысты 2 – ден 3 аптаға дейін су тасқынына төтеп бере алатынын түсіндіреді-БАҚ суда бір айдан кейін аман қалған тарихта прецеденттер болды.
Бақша 31 наурызда су астында қалды, ал екі жарым апта ішінде су деңгейі баяу түсті, сәуір айының ортасына қарай су тіпті Каримовтардың үйі мен жүзімдігінен алыстап кетті. Ал бақша иелері қиындықтан өтті деп үміттенді.
Бірақ, өкінішке орай, қазір Жайық өзенінің көтерілуі басталды, бірнеше күн ішінде Шаған өзеніндегі су деңгейі қайтадан көтеріліп, бақ қайтадан қатты су басу аймағында болды.
– Қазіргі уақытта біздің үйді, құрылыстарды, қоймаларды және барлық техниканы су басқан нәрсе мені онша мазаламайды. Денсаулық болсын-мұның бәрін қалпына келтіруге, жөндеуге, қалпына келтіруге болады. Қазір мен өсімдіктер үшін, әсіресе іс жүзінде жоқ алма сорттары үшін қатты алаңдаймын және оларды алатын жер жоқ. Бақ құрылғаннан бері маған жұмыс істеуге көмектескен кейбір ғалымдар енді тірі емес, – дейді Қайрат Кәрімов.
Исаев атындағы балабақша-питомник иесінің айтуынша, бірнеше жыл бұрын атақты жеміс өсіруші ғалымдар, Ресей мен Қазақстанның бау-бақша патриархтары Қазақстан Президентіне өзі және оның жұбайы жүргізіп отырған ғылыми жұмыстың маңыздылығы және бақтағы генофондты сақтау туралы бірнеше рет хат жазған. Хатта жеміс-жидек өсірушілер: «Кәрімовтер питомнигінде қазіргі уақытта Ресейде және посткеңестік кеңістікте теңдесі жоқ ең құнды генофонд жиналды»,-деп атап өтті және мемлекет басшысынан генофондты сақтауға және одан әрі ғылыми жұмыстарды жүргізуге көмектесуді, ең алдымен, бақша-питомникке материалдық қолдау көрсетуді сұрады. ғылыми орталықтың қызметімен салыстырылатын барлық жұмыс тек бір отбасының өз қаражаты есебінен жүргізіледі. Бірақ ауқымды сынақтар жүргізу және келесі деңгейге өту үшін өнеркәсіптік масштабтағы сорттарды зерттеу-бұл құралдар енді жеткіліксіз.
«Біз, Ресейдің жеміс‑жидек өсірушілері, өзіміздің көп жылдық тәжірибемізге сене отырып, Каримовтар отбасы өздерінің мақсаттылығымен, еңбекқорлығымен және білімге деген құштарлығымен өз аймағында да, климаттық жағдайлары ұқсас басқа аймақтарда да бау-бақша шаруашылығын қалпына келтіруге және дамытуға айтарлықтай үлес қоса алады деп сенеміз. Жылдар бойы тиімді әзірлемелерді жоғалтпау және өнеркәсіптік ауқымда пайдалану үшін нәтижелер алу үшін құрметті Қасым‑Жомарт Кемелұлы, Еуразияның болашақ бақтарын отырғызу үшін қажетті өнеркәсіптік бақшаны салу және заманауи деңгейде жүргізу үшін Қайрат Кәрімовке грант түрінде қаржылық көмек бөлу жөніндегі орталық уәкілетті органдарға тапсырма беруіңізді сұраймыз. Бұл тек Батыс Қазақстанның ғана емес, жалпы мемлекеттің де имиджін арттыруға ықпал ететіні сөзсіз», – деп атап өтті Мемлекет басшысына қол қойған хаттардың бірінде Ирина Сергеевна Исаева, Ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, Мәскеу қаласы, Леонид Андрианович Котов, ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты, Екатеринбург қаласы, Максим Анатольевич Раченко, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы ғылымдар, Иркутск қаласы, Евгений Захарович Савин, Ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, Орынбор қаласы.
Алайда, бұл хаттарға реакция болған жоқ – мемлекет тарапынан тиісті назар, қаржылық қолдау Қайрат Кәрімов пен Роза Өмірзақова ешқашан алған жоқ.
– Биылғы су тасқыны бізге үлкен құндылық болып табылатын коллекциямызды қайталаудың шұғыл қажеттілігін көрсетті. Мұндағы жинақтың қайталануы арқылы біз оны ұқсас Климаттық тәуекелдерге азырақ ұшырайтын басқа аумаққа ауыстыруды түсінеміз. Бұл өте көп уақытты қажет ететін және қымбат іс-шара, бұл бір жылдан астам уақытты алады. Мен қазір су астында өліп кетуі мүмкін алма ағаштарының көптеген сорттарын қалпына келтіру оңай болмайтынын білемін, бірақ біз қиындықтарға үйреніп, оларды жеңуді үйрендік, – дейді Қайрат Кәрімов.
Селекционерге жергілікті билік пен мемлекеттің қолдауы қажет. Жер керек, бақшаны қалпына келтіру үшін адамдар керек.
Айта кетейік, жалпы ауданы 7 гектар болатын балабақша-питомникте 10 жыл жұмыс істеген Қайрат Кәрімов жұбайы Роза Өмірзақовамен бірге жүздеген түрлі алма ағаштары мен жүзімдерді жинап, өсірді – дәндері бойынша Ресей мен Қазақстандағы селекционерлерден сұрыпты ағаштарды сатып алып, бір-бірлеп өсірді. Жаңадан бастаған селекционерлер ұзақ уақыт бойы сорттық сынақтар жүргізді, ресейлік және қазақстандық ғалымдармен өзара іс-қимыл жасай отырып, жеміс ағаштарын аудандастырды, ең жақсы сорттарды егумен және көбейтумен айналысты және облыс бойынша өнеркәсіптік бақтарды өсіруді бастау үшін жергілікті фермерлерге өз көшеттерін ұсынуға дайын болды. Бірақ су тасқыны келді.
Қайрат Кәрімовтің өзі мақтанышпен және қайраттылықпен атап өткендей, олардың бақша-питомнигіндегідей сортты жеміс ағаштарының саны Қазақстанда еш жерде жоқ. Бұл күрт континентальды климаттық жағдайларға арналған алма ағаштарының бірегей генофонды.
– Мен алма ағаштарым туралы өте ұзақ және өте көп айта аламын, әр ағаш, әр сорт ерекше. Үлкен жарты килограмм жемістері бар алма ағаштары бар, олар «апортқа» әкелуі мүмкін, сары шие тәрізді кішкентай ранеткалар да бар, піскен қара өрікке ұқсас жемістері бар алма ағашы бар, қызыл, сары, жасыл, жолақты жемістер бар. Біздің бақшамызда кеңестік селекционерлер Мичурин, Исаевтың алма ағаштарының ерекше сорттары бар, – дейді бағбан.
Ол алманың бір сортын жасау үшін селекционер ғалымның, кейде тіпті бірнеше ұрпақтың бүкіл өмірі қажет екенін түсіндіреді. Ал жеміс ағаштары – тірі организм, егер сорт түсіп, жоғалып кетсе, оны қалпына келтіру мүмкін емес. Бұл адам сияқты, ол өледі және қайта тірілмейді.
Енді Қайрат Кәрімовтың бағы кеш болмай тұрғанда, сортты жеміс ағаштарын әлі де құтқаруға болады-селекционерлерге жергілікті биліктің көмегі қажет.
Людмила КАЛАШНИКОВА